فرضیه آماری چیست؟

فرضیه آماری جمله‌ یا عبارتی است که با استفاده از نمادهای آماری و به‌صورت پارامتر نوشته می‌شوند و نقش آنها هدایت پژوهشگر در انتخاب آزمون آماری است.

به‌عبارت دیگر، پژوهشگر روش‌های آماری لازم را با استفاده از فرضیه‌های آماری انتخاب می‌کند. فرضیه آماری یک بیان مقداری درباره پارامترهای جامعه است؛ که به دو قسم تقسیم می‌شود:

تدوین فرضیه

پس از انتخاب و نوشتن مسئله باید محقق تصویری ذهنی از چگونگی متغیرها و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر ارائه دهد تا بر اساس آن تلاش کاوشگرانه خود را آغاز کند.

بنابراین اقدام به تدوین و تبیین قضایای فرضی و پیشنهادی در چهارچوب مساله تحقیق خود می نماید، به نحوی که چگونگی متغیر یا پدیده و نیز روابط آنها را با یکدیگر توضیح دهد.
فرضیه سازی یکی از مراحل حساس تحقیق را تشکیل می دهد؛ چرا که فرضیه ها نقش راهنما را دارند و به فعالیتهای تحقیقاتی جهت می دهند.

فرضیه ها به محقق کمک می کنند تا از بین طرق فراوان رسیدن به مقصد تنها چند مورد آن را که بیش از همه نزدیک تر به مقصد به نظر می رسد برگزیند.

حتما بخوانید: ۱۱ مرحله اصلی انجام تحقیقات بازار اثر‌بخش

مبادی شکل گیری فرضیه

فرضیه ها در ذهن دانشجویان و محققان ، به صورت انفرادی و یا ترکیبی ، از مبادی زیر پدیدار می شوند و به عنوان سرچشمه پیدایش و شکل گیری فرضیه و گمان علمی در ذهن پژوهشگر عمل می نمایند:
۱- معلومات پیشین که در قالب گزاره های نظری مانند اصول و قوانین علمی، نظریه ها،‌حقایق، مفاهیم، مدلها و غیره وجود دارند و در شکل ادبیات نظری پژوهش تدوین می شوند.
۲- تجربیات دیگران، نظیر سوابق پژوهشی و تجربی سایرین که درباره موضوع یا مشابه آن وجود دارد.
۳- تجربیات پژوهشگر؛ در محیط واقعی یا در آزمایشگاه
۴- تعامل با دیگران، گفتگو و مصاحبه با صاحب نظران و متخصصان

مفهوم و تعریف فرضیه

در تعریف فرضیه می توان گفت: فرضیه عبارت است از حدس یا گمان اندیشمندانه درباره ماهیت، چگونگی و روابط بین پدیده ها، اشیاء و متغیرها، که محقق را در تشخیص نزدیک ترین و محتمل ترین راه برای کشف مجهول کمک می نماید؛ بنابراین فرضیه گمانی است موقتی که درست بودن یا نبودنش باید مورد آزمایش قرار گیرد.
تفاوت فرضیه با نظریه و قوانین یا معلومات کلی این است که نظریه و قوانین عمدتا مشتمل بر قضایای کلی و عمومی هستندو به مورد خاصی تعلق ندارند و می توانند مصادیق زیادی داشته باشند، در حالی که فرضیه حالت کلی ندارد و مختص مسئله تحقیق است که از قضایای کلی ناشی می شود ولی در قلمرو یک تحقیق خاص شکل می گیرد؛

به همین دلیل، یک محقق نمی تواند فرضیه خود را در تحقیق مورد نظرش به صورت قضیه کلی بیان نماید. هر چند از قضایای کلی به روش قیاسی و از کل به جزء فرضیه سازی می نماید و فرضیه های خود را از قضایای کلی استنتاج می کند، ولی باید مفاهیم و اصطلاحات مربوط به فرضیه را به مساله تحقیق خود یعنی همان مطالعه موردی محدود کند.

نقش فرضیه در تحقیق علمی

فرضیه، توجیه و تبیینهای حدسی معینی را درباره واقعیات عرضه می کند و پژوهشگران را در بررسی این واقعیات و تجارب کمک و هدایت می کند. در حقیقت یک پیشنهاد توجیهی و به زبان دیگر راه حل مسئله است که هم به یافتن نظم و ترتیب در بین واقعیات کمک می کند و هم باعث استنتاج می شود.

ضمن اینکه فرضیه ها برای پیگیری و انجام دادن امور تحقیق به طور کلی به محقق جهت می دهند باعث می گردند که :

• نخست،‌ مطالعه منابع و ادبیات مربوط به موضوع تحقیق جهت دار شود و از مطالعه منابعی که ربطی به پژوهش ندارند جلوگیری به عمل آید.
• دوم، پژوهشگر را نسبت به جنبه های موقعیتی و معنی دار مسئله پژوهش حساس تر می نمایند.
• سوم، فرضیه باعث می شود تا محقق مسئله پژوهش را بهتر درک کند و روشهای جمع آوری اطلاعات را بهتر تعیین نماید.
• چهارم، فرضیه چهارچوبی برای تجزیه و تحلیل و تفسیر اطلاعات جمع آوری شده و نتیجه گیری از آن ارائه می دهد.

در هر نوع تحقیق علمی، تدوین فرضیه ضروری است. اما در تحقیقات توصیفی، فرضیه‌ها حدسی از وجود حالات، شرایط، صفات، ویژگی‌ها، موقعیت‌ها، پدیده‌ها و رخدادها هستند که نسبت وقوع آنها را توضیح می‌دهند. در تحقیقات علی و همبستگی، فرضیه‌ها از وجود رابطه صحبت می‌کنند، چه رابطه‌های همبستگی و چه رابطه‌های علی که مبین رابطه علت و معلولی هستند.

نکته مهم

 گاهی اوقات امکان تدوین فرضیه وجود ندارد. مثلا:

1. طرحهایی که ماهیت مطالعاتی داشته و شبه پژوهش هستند و عمدتا بر پایه اطلاعات و معلومات پیشین و دست دوم تهیه می شوند.  مانند، تهیه و تدوین اطلسها، دایره المعارفها، بررسیهای توصیفی، و امثال آن.
2. برخی پژوهشهای کاربردی که از جنس طراحی هستند، مانند طرح های آمایشی

حتما بخوانید: بررسی روشهای تحقیقات بازار سنتی و دیجیتال

فرضیه آماری (فرضیه صفر) در مقابل فرضیه تحقیق

در تحقیقات همبستگی و تجربی، فرضیه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: فرضیه تحقیق یا یک که از وجود رابطه، اثر یا تفاوت بین متغیرها خبر می‌دهد و آن را واقعی می‌داند، و فرضیه پوچ یا صفر که بر خلاف فرضیه تحقیق، وجود این حالات را رد کرده و اظهار می‌کند که این حالات واقعی نیستند و صرفا ناشی از تصادف و اشتباهات آماری، به ویژه در نمونه‌گیری، هستند.

فرضیه تحقیق به دو نوع جهت دار و بدون جهت تقسیم می‌شود، در حالی که فرضیه صفر به فرضیه آماری یا پوچ نیز معروف است و وجود رابطه، اثر یا تفاوت بین متغیرها را انکار می‌کند

از فرضیه های مزبور می توان به فرضیه های زوجی نیز تعبیر نمود. یعنی فرضیه مرکب از زوج صفر و یک می باشد.

انواع فرضیه

1. فرضیه تحقیق جهت دار
2. فرضیه تحقیق بدون جهت، در تحقیق مورد نظر
3. فرضیه صفر در تحقیق مورد نظر

محقق در پژوهش خود، ابتدا فرضیه تحقیق را مطرح می‌کند و سپس با گردآوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل آنها به وسیله روش‌های آماری، در عمل فرضیه صفر را مورد آزمون قرار می‌دهد.

حتی اگر محقق در فرضیات خود به فرضیه صفر اشاره نکرده باشد، در نهایت فرضیه صفر مورد آزمون قرار می‌گیرد و هر نتیجه‌ای که در مورد فرضیه صفر به دست آید، محقق می‌تواند نتیجه عکس آن را در مورد فرضیه تحقیق به کار گیرد.

مطالعه چگونگی روابط بین متغیرها در یکی از سه حالت زیر انجام می پذیرد:

• محقق به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت تاثیر دو یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر است؛ مانند تفاوت تاثیر دو روش تدریس بر شاگردان.
• محقق در پی مطالعهٔ میزان همبستگی بین دو یا چند متغیر است؛ مانند بررسی همبستگی مشکلات روانی و گرایش به اعتیاد.
• محقق به دنبال کشف و تعیین رابطهٔ علت و معلولی بین دو یا چند متغیر است؛ مانند تاثیر عامل هوش در پیشرفت تحصیلی.

نکته مهم

 فرضیه های زوجی (صفر و یک) مختص پژوهشهایی است که هدف آنها کشف رابطهٔ بین متغیرهاست. نظیر تحقیقات همبستگی و تجربی آزمایشگاهی. در تحقیقاتی که هدف آنها کشف روابط بین متغیرها نیست، فرضیه زوجی (صفر و یک) اهمیت ندارد و پژوهشگر به تدوین فرضیه‌های انفرادی می‌پردازد.

ویژگیهای یک فرضیه خوب

1. فرضیه باید قدرت تبیین حقایق را داشته باشد و واقعیت مسئله یا متغیر یا روابط مورد مطالعه را منعکس کند.
2. فرضیه باید بتواند پاسخ مساله تحقیق را بدهد. یعنی آنچنان با مسئله تحقیق یا سوالات فرعی مرتبط باشد که اطلاعات گردآوری شده پس از تجزیه و تحلیل، پاسخگوی حل مسئله  قابل استفاده باشد.
3. فرضیه باید قابلیت حذف حقایق نامرتبط با مساله تحقیق را داشته باشد و با سایر سؤالات فرعی و فرضیه های دیگر تداخل نداشته باشد.
4. فرضیه باید شفاف، ساده و قابل فهم باشد و از در آن از عبارات مبهم، طولانی و دو پهلو استفاده نشود.
5. فرضیه باید قابلیت آزمون را داشته باشد. مفاهیم و متغیرهای فرضیه باید قابل تبدیل به تعاریف عملیاتی و شاخص‌های اندازه‌گیری شوند.
6. فرضیه نباید با حقایق و قوانین مسلم و اصول علمی تایید شده مغایرت داشته باشد.
7. در فرضیه نباید از واژه ها و مفاهیم ارزشی استفاده شود.
8. فرضیه باید به مطالعه و پژوهش جهت بدهد و راهنمای فعالیتهای محقق باشد.
9. فرضیه باید به صورت جمله خبری باشد تا از نحوه ارتباط متغیرها خبر بدهد.
10. فرضیه‌ها باید مختص مطالعه موردی مساله تحقیق باشند. بنابراین از تدوین فرضیه های عام و غیر قابل حمل بر مصداق خاص مورد تحقیق باید پرهیز نمود.
11. باید بین فرضیه ها و سوالهای ویژه یا فرعی تحقیق تناظر صوری و محتوایی وجود داشته باشد. فرضیه  ها در واقع پاسخهای حدسی به سوالهای فرعی یا ویژه مربوط به تحقیق هستند.

نکته مهم

باید فرضیه‌ها به گونه‌ای تنظیم شوند که یک واحد حدسی را تشکیل دهند و هماهنگ باشند.

خطای نوع اول

پس از انجام آزمون‌های آماری، پژوهشگر در مورد رد یا پذیرش فرضیه تصمیم می‌گیرد. اگر نتایج آزمون به گونه‌ای باشد که نتوان فرضیه صفر را رد کرد، فرضیه پژوهشی به طور غیرمستقیم تایید می‌شود. اما اگر فرضیه صفر رد شود، جایی برای اثبات فرضیه پژوهشی باقی نمی‌ماند.

خطای نوع اول هنگامی رخ می‌دهد که فرض صفر در واقع صحیح باشد، اما پژوهشگر به اشتباه آن را رد کرده و فرض پژوهش را بپذیرد. این نوع خطا را با علامت آلفا نشان می‌دهند که سطح معنی‌داری نامیده می‌شود و معمولاً برابر با 0.05 یا کمتر است.

خطای نوع دوم

هنگامی که پژوهشگر، در حالی که فرض پژوهش صحیح است، به اشتباه فرض پژوهش را رد کرده و فرض صفر را قبول می‌کند، خطای نوع دوم رخ می‌دهد که با علامت بتا نشان داده می‌شود.

این خطا به معنای تایید فرضیه صفر، در حالی که در واقعیت غلط است، وارد شده و پژوهشگر به اشتباه فرض صفر را قبول کرده است که به عبارت دیگر، این خطا به عنوان خطای نوع دوم شناخته می‌شود.

با دریافت « مشاوره فروش و بازاریابی کسب و کار » از کارشناسان جوان حرفه‌ای و باتجربه ساکوراد؛ موفقیت کسب و کار، رونق فروش و افزایش درآمد خود را تضمین کنید!

و اما کلام آخر…

در این مقاله در خصوص فرضیه آماری و انواع آن، همچنین ویژگیهای یک فرضیه خوب صحبت کردیم. امید است این مطالب برای شما مفید واقع گردد.